Czy zdarzyło Ci się kiedyś patrzeć na kogoś i pomyśleć: „Jak on/ona to robi, że ma siłę na dalsze działanie?? Jedna osoba traci grunt pod nogami po najdrobniejszym niepowodzeniu, a inna, mimo trudności, podnosi się raz za razem. To nie „tajemnicza wrodzona siła charakteru”, lecz efekt rozwiniętej odporności psychicznej.
W psychologii definiuje się ją jako zdolność do adaptacji w obliczu przeciwności, stresu i presji – przy zachowaniu względnego dobrostanu psychicznego. Jak pokazują badania Masten (2014), odporność nie jest cechą stałą, ale dynamicznym procesem, który można wzmacniać. Nie jest jedną umiejętnością – to raczej sieć powiązanych doświadczeń, cech i strategii, które razem tworzą „wewnętrzną siatkę bezpieczeństwa” człowieka.
[Czym jest odporność psychiczna? Więcej informacji znajdziesz TUTAJ ]
Skąd się bierze odporność psychiczna?
Choć geny i neurobiologia odgrywają pewną rolę, badania (Luthar, Cicchetti & Becker, 2000) podkreślają, że kluczowe znaczenie mają:
- Doświadczenia życiowe – także te trudne, które uczą elastyczności i poszukiwania rozwiązań.
- Interakcja czynników ryzyka i zasobów – np. dziecko o dużej wrażliwości emocjonalnej może rozwinąć silną odporność, jeśli otacza je wspierające środowisko.
- Dyspozycje i kompetencje – zarówno wrodzone (np. temperament), jak i nabyte (umiejętności: rozpoznawania i nazywania oraz regulowania emocji czy proszenia o pomoc).
Czy nad odpornością psychiczną można pracować?
Odporność psychiczną warto rozwijać od najmłodszych lat. Nie pojawia się ona znikąd, nie „dziedziczy się” jej w pakiecie z temperamentem czy charakterem. Buduje się ją każdego dnia, poprzez doświadczenia, relacje, rozmowy. Dzieje się to, w środowisku, które daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, uczy, że porażka nie jest końcem świata, a emocje można przeżywać bez wstydu. Odporność umacnia się tam, gdzie jest przestrzeń na błąd i kolejne próby. Gdzie dorosły nie tylko wspiera, ale daje przykład.
Poznaj 7 praktyk wspierających odporność psychiczną:
1. Budowanie silnych relacji
Silne, wspierające relacje są fundamentem odporności psychicznej. Dzieci, które mają poczucie, że są kochane i akceptowane, łatwiej radzą sobie z trudnościami. Według badań Fergusona i in. (2013) dzieci, które czują się zauważone i wysłuchane, mają większą odporność na stres i lepsze wyniki w nauce. Jako rodzice, nauczyciele i edukatorzy możemy wzmacniać te relacje, spędzając z dzieckiem wartościowy czas, okazując zainteresowanie jego światem, zachęcając do rozmów i reagując z empatią na emocje, które przeżywa. Młodzi ludzie, którzy czują się ważni i zauważeni, mają większe poczucie bezpieczeństwa i chętniej szukają pomocy, gdy napotykają trudności.
Dziadek poświęca czas na wspólne układanie puzzli i mówi: „Lubię ten nasz czas razem. Fajnie mi z Tobą.”
2. Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów
Zamiast podsuwać gotowe rozwiązania, warto uczyć dzieci, jak samodzielnie myśleć i podejmować decyzje. Zadawajmy pytania: „Jak myślisz, co możesz teraz zrobić?”, „Jakie masz możliwości?”, „Co by się stało, gdybyś wybrał tę drogę?”. Taki sposób wspierania rozwija myślenie przyczynowo-skutkowe, uczy odpowiedzialności i buduje pewność, że dziecko poradzi sobie w różnych sytuacjach. Umiejętność radzenia sobie z problemami to kluczowy element odporności psychicznej.
Dziecko: „Kłóciłem się z Julkiem i nie wiem, co teraz…”
Nauczyciel: „Zamiast mówić Ci, co masz zrobić, opowiedz mi, jakie masz pomysły i razem wybierzemy najlepszy.”
3. Zachęcanie do podejmowania wyzwań
Odporność rośnie wtedy, gdy dziecko ma szansę mierzyć się z wyzwaniami, na miarę swoich możliwości i stopniowo je pokonywać. Pomagajmy dzieciom wyznaczać cele, które są realistyczne, ale nieco wymagające. Każdy mały sukces wzmacnia wiarę we własne siły. Wspierajmy, ale nie wyręczajmy. Pozwólmy im próbować, popełniać błędy i uczyć się z nich. Ważne jest, aby dziecko wiedziało, że porażka nie przekreśla jego wartości, lecz jest naturalnym etapem rozwoju.
Dziecko: „Nie umiem tego zrobić!”
Edukatorka: “Często boimy się po prostu spróbować. Nawet jeśli nie nie uda się to jest ok, uczymy się właśnie przez błędy”
4. Utrzymywanie perspektywy
W chwilach kryzysu dzieci często czują, że dana sytuacja będzie trwała wiecznie. Pomagajmy im zobaczyć szerszy obraz: że trudne emocje mijają, że z każdej sytuacji można wyciągnąć lekcję, że nawet najtrudniejsze momenty mogą czegoś nas nauczyć. Warto opowiadać o własnych doświadczeniach, pokazywać przykłady ludzi, którzy przeszli przez trudności. Takie rozmowy pokazują, że problemy są częścią życia, ale go nie definiują.
Mama: „Pamiętasz, jak się martwiłeś, że nie zdążysz na występ? A jednak się udało. Czasem coś wydaje się trudne tylko na początku.
5. Rozwijanie pozytywnego obrazu siebie
Dzieci, które znają swoje mocne strony, łatwiej radzą sobie z presją i wyzwaniami. Warto regularnie zauważać i nazywać ich konkretne działania, osiągnięcia i wysiłki, a następnie pokazywać, jakie cechy się za nimi kryją. Zamiast chwalić ogólnie („jesteś super”), skupiajmy się na szczegółach: „Podobało mi się, że podszedłeś do kolegi, kiedy był smutny, i zaprosiłeś go do zabawy. To pokazuje, że potrafisz zauważyć, kiedy ktoś potrzebuje wsparcia”. Takie komunikaty pomagają dziecku zobaczyć, co konkretnie zrobiło dobrze, i zrozumieć, jakie wartości lub umiejętności dzięki temu rozwija. Dziecko, które potrafi nazwać swoje atuty na podstawie doświadczeń, mniej boi się trudności, bo wie, że ma zasoby, by sobie z nimi poradzić.
Dziecko: „Ale inni są lepsi ode mnie…”
Dorosły: „Każdy ma inne talenty. Ty świetnie rysujesz i masz ogromną wyobraźnię, to też jest bardzo cenne.”
6. Nauka akceptacji zmian
Zmiana to nieodłączna część rzeczywistości, ale dla dzieci może być dużym wyzwaniem. Przeprowadzka, zmiana szkoły, rozwód rodziców, to wszystko może wywoływać niepokój i zagubienie. Pomagajmy dzieciom rozumieć, co się dzieje, nazywajmy emocje, które mogą odczuwać. Uczmy, że zmiany bywają trudne, ale mogą też prowadzić do czegoś nowego i dobrego. Dziecko, które potrafi elastycznie reagować, lepiej przystosowuje się do nowych warunków i szybciej wraca do równowagi.
Dziecko: „Nie chcę nowej wychowawczyni…”
Dorosły: „Rozumiem, że tęsknisz za poprzednią. Każda nowa osoba potrzebuje czasu, żeby ją poznać. Dajmy jej szansę.”
7. Pomaganie innym
Zaangażowanie w działania na rzecz innych nie tylko wzmacnia poczucie wspólnoty, ale też zwiększa samoocenę dzieci. Gdy młody człowiek widzi, że jego działania mają znaczenie, że może komuś pomóc, staje się bardziej pewny siebie i sprawczy. Nawet drobne akty, jak pomoc koledze, opieka nad młodszym rodzeństwem, udział w zbiórkach szkolnych, budują pozytywny obraz siebie i uczą empatii. Takie doświadczenia pokazują dziecku, że jego obecność w świecie jest wartościowa i potrzebna.
Nauczyciel zauważa, że uczeń pomógł koledze i mówi: „Zachowałeś się jak prawdziwy przyjaciel. Dzięki Tobie on poczuł się lepiej.”
Na czym polega skuteczność tych praktyk?
Każda z tych metod działa na inny „mięsień” odporności: relacje chronią przed izolacją, rozwiązywanie problemów buduje poczucie kompetencji, akceptacja zmian uczy elastyczności, a pomaganie innym — sensu i wspólnoty. Razem tworzą one sieć, która amortyzuje skutki stresu i kryzysów.
Dlatego warto nie tylko znać te metody, ale świadomie je stosować: w domu, w szkole, w pracy z grupą. Odporność to nie jednorazowy projekt, lecz proces, który, wzmacniany codziennie, staje się kapitałem na całe życie.
Źródła:
Badania A. S. Masten (2014)
- Artykuł z przeglądem światowego dorobku naukowego nt. odporności u dzieci i młodzieży: Global Perspectives on Resilience in Children and Youth tc.columbia.edu+7PubMed+7schools.aidr.org.au+7.
- Masten (2001) w American Psychologist wprowadziła koncepcję „ordinary magic” – mechanizmów umożliwiających pozytywną adaptację bez nadzwyczajności Wikipedia+2ocfcpacourts.us+2Wikipedia+2.
Badania Luthar, Cicchetti & Becker (2000)
- The construct of resilience: a critical evaluation and guidelines for future work – analiza i rekomendacje w zakresie odporności psychicznej ResearchGate+1Cambridge University Press & Assessment+1.
- Dopełniająca publikacja: Research on resilience: Response to commentaries (Child Development, 2000) – zawiera wątek interakcji czynników ryzyka i zasobów w kontekście odporności Cambridge University Press & Assessment+2srcd.onlinelibrary.wiley.com+2ResearchGate+2.
Artykuł Resilience guide for parents and teachers, zawierający stanowisko American Psychological Association https://www.apa.org/topics/resilience/guide-parents-teachers
